ریشه زبان‌شناسی

زبان ترکی استانبولی مانند زبان‌های فنلاندی و مجارستانی مربوط به شاخه زبان‌های آلتایی از خانواده زبان‌های اورال-آلتایی است. به زبان‌های ترکی و مشابه آن زبان‌های اغوز گفته می‌شود. به زبان‌های ترکیه‌ای، آذری، قزاق، قرقیزی، تاتار، ترکمنی، ازبکی و بسیاری از زبان‌هایی که در بالکان تا آسیای مرکزی و شما غربی چین و جنوب سیبری صحبت می‌شود زبان‎های اغوز می‌گویند.

تاریخ زبان ترکیه‌ای

تاریخ زبان ترکیه‌ای به سه دسته تقسیم می‌شود: ترکی قدیمی (از قرن هفتم تا سیزدهم)، ترکی میانه (از قرن سیزدهم تا بیستم) و ترکی جدید که از قرن بیستم به بعد در کشور ترکیه صحبت می‌شود. در زمان امپراطوری عثمانی، زبان عربی و فارسی وارد زبان ترکی می‌شوند و تقریبا 88 درصد واژه‌های زبان ترکی ترکیبی از فارسی و عربی می‌شود. به این زبان ترکی عثمانی گفته می‌شد که زبان تحصیل‌کرده‌ها، دربار و سطح بالای جامعه بود. زبان ترکی اصیل زبان کوچه بازاری تعبیر می‌شد که تنها مردم عامی به آن صحبت می‌کردند. ترکی عثمانی در آن زمان به رسم‌الخط فارسی نوشته می‌شد.

در سال 1928 جنبش زبان به وسیله کمال آتاتورک رخ می‌دهد و طی آن رسم‌الخط ترکی از فارسی به لاتین تغییر می‌یابد و واژه‌های ترکی جایگزین واژه‌های عربی و فارسی می‌شود. برخی از واژه‌های منسوخ ترکی باز می‌گردند و برخی واژه‌ها جدید ساخته می‌شوند.

ساختار زبانی

مانند همه زبان‌های ترکی، زبان ترکیه‌ای زبانی پیوندی یا چسبانشی محسوب می‌شود، یعنی نقش‌های دستوری با اضافه کردن پسوند به ریشه اسمی یا فعلی مشخص می‌شوند. پسوندهای اسمی شمار اسم را تعیین می‌کنند. در ادامه با برخی از مشخصه‌های دستوری این زبان آشنا می‌شویم:

• جنسیت: زبان ترکیه‌ای مانند فارسی جنسیت ندارد و ضمیر سوم شخص مفرد نیز مانند فارسی برای مونث و مذکر یکسان به کار می‌رود.
• حالات دستوری: اسامی شش حالت دستوری دارند: اسمی، ملکی، مفعولی مستقیم، مفعولی غیرمستقیم، مکانی و مفعول به. هر کدام از این حالات با پسوند خاصی که به ریشه اسم متصل می‌شود نشان داده می‌شود.
• صرف فعل: افعال در ترکیه‌ای مانند زبان فارسی در حالت و شمار با فاعل خود تطبیق دارند و صرف می‌شوند. ساختار فعل در زبان ترکی به این شکل است: ریشه فعل + نشانه زمان‌ساز + پسوند فاعلی.
• حرف تعریف: در زبان ترکیه‌ای مانند فارسی حرف تعریف معین وجود ندارد و عدد “یک” به عنوان حرف تعریف نامعین به کار می‌رود.
• ساختار جمله: ساختار جمله در زبان ترکیه‌ای مشابه فارسی فاعل، مفعول و فعل است اما به دلیل داشتن حالت‌های دستوری مختلف، جایگاه واژه‌ها تا حدی قابل تغییر است.
• حرف اضافه: حرف اضافه در زبان ترکیه‌ای برخلاف زبان فارسی معمولا بعد از اسم و به صورت پسوند می‌آید.
• حالت منفی و سوالی: منفی کردن در زبان ترکیه‌ای به دو صورت انجام می‌گیرد: برای جملات اسنادی، با استفاده از فعل کمکی değil انجام می‌شود. این فعل کمکی که مانند سایر فعل‌ها صرف می‌شود و بعد از مسند قرار می‌گیرد. برای جملاتی که فعل اصلی دارند به انتهای فعل پسوند –me اضافه می‌شود. پسوند –me برای سوالات بله/خیر نیز به کار می‌رود. برای سوالات معمولی از واژه‌های پرسشی استفاده‌ می‌شود با این تفاوت که جای سایر واژه‌های جمله عوض نمی‌شود، فقط واژه‌ای که جواب است حذف شده و به جای آن واژه پرسشی مناسب جایگزین می‌شود.
• تطبیق آوایی: زبان ترکیه‌ای مانند سایر زبان‌های ترکی تطبیق آوایی دارد، به این معنی که آوای حروف صدادار در پسوندها باید با آوای حروف صدادار واژه‌ها یکسان باشند، مثلا اگر ریشه واژه حرف صدادار گرد داشته باشد پسوندی که به آن متصل می‌شود نیز باید حروف صدادار گرد داشته باشد. آواهای صدادار در واژه‌ها نیز باید با هم یکسان باشند، یعنی اگر یکی از آواها بلند است سایر آواهای واژه نیز باید بلند باشند.
• تکیه: تکیه روی واژه‌ها در حالت تک‌واژه‌ای روی هجای آخر واژه‌هاست اما در جمله تکیه واژه‌ها (به خصوص فعل‌ها) تغییر می‌کند.

زبان ترکیه‌ای 8 حرف صدادار و 21 حرف بی‌صدا دارد. امروزه 71 میلیون نفر زبان مادری‌شان ترکیه‌ای است و حدود 17 میلیون نفر زبان ترکیه‌ای را به عنوان زبان دوم صحبت می‌کنند. آموختن زبان ترکیه‌ای به دلیل تشابهات واژگانی و دستوری زیاد برای فارسی‌زبانان کاری نسبتا ساده است.

ان ترکی استانبولی، زبان ۸۸ میلیون نفر از مردم دنیاست. این زبان یکی از زبان هایی است که شاخه جنوب غربی یا گروه اوغوز با آن صحبت می­ کنند. در ادامه به بررسی قسمت هایی از اصول گرامری زبان ترکی استانبولی خواهیم پرداخت.

زبان ترکی استانبولی زبانی بسیار شیرین و یکی از رایج ترین زبان ها از شاخه زبان ترکی است. مردم ترکیه و قبرس شمالی و نیز بخش هایی از عراق، یونان، بلغارستان، مقدونیه، کوزو، آلبانی و بخش های شرقی اروپا بدین زبان سخن می­گویند. 

مبحث اسامی

یکی از مسائل مطرح شده در زبان هایی نظیر آلمانی، اسپانیایی و فرانسوی بحث جنسیت می­باشد. اما بر خلاف این ها، در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی در مبحث اسامی، جنسیت مطرح نبوده و کلمات مونث و مذکر ندارند.

جمع بستن اسامی

جمع بستن اسامی در این زبان با استفاده از افزودن ler یا lar به آخر اسم مورد نظر انجام می­شود. اگر حرف آخر اسم مورد نظر جزء حروف صدا دار سخت باشد، شامل ( o,u,i.a)، با اضافه کردن پسوند lar و در غیر این صورت با اضافه کردن پسوند ler جمع بسته می­ شود. 

ساختار اسم

 اسم ها در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی به سه گروه ساده، مشتق و مرکب تقسیم می­گردند.

1. اسم ساده: اسمی که دارای یک بخش معنایی می­باشد. برای مثال: su (آب) و yol (راه)
2. اسم مشتق: اسمی که شامل یک جزء معنی دار به همراه یک یا چند جزئ بی معنی می­باشد. در زبان ترکی اسامی مشتق از طریق پسوند و پیشوندهای متنع ساخته می­شوند. برای مثال yazi-cl (نویسنده)
3. اسم مرکب: این اسامی در زبان ترکی استانبولی یا با ترکیب دو کلمه با نقش یکسان همانند دو اسم و یا با ترکیب دو کلمه دارای نقش های متفاوت، ساخته می­شوند.

معنی اسامی

اسم ها از نظر معنایی به گروه های زیر تقسیم می­شوند:

• اسم عام : اسامی عام شامل تمامی افراد و یا اشیا هم جنس خود هستند.
• اسم خاص : این دسته از اسامی بر فرد یا شی خاصی دلالت می­ کنند.
• اسم ذات : این دسته از اسامی قابل دیدن با چشم و لمس کردن با دست هستند.
• اسم معنی : اسامی معنی قابلیت دیدن و لمس کردن را ندارند.
• اسم جمع : این اسامی اگرچه نشانه ای از جمع بودن ندارند، اما از نظر معنایی به چند شخص و یا چیز دلالت می­ کنند.

حالات اسم در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی

یک اسم قادر به پذیرش شش حالت کلی می­باشد. این حالات در زبان فارسی با استفاده از حروف اضافه نشان داده می­شوند. برای مثال حرف “را” نشانه نقش مفعول است. این ۶ حالت در جدول زیر بیان شده اند:

حالت اسمی

گاهی اسم در نقش فاعل جمله می آید، در این صورت اسم در حالت اسمی ظاهر می­شود. برای مثال:

Kedi uyuyor.                                     گربه خوابیده است.

اسامی در نقش خطابی نیز می­توانند حالت اسمی به خود بگیرند. برای مثال:

Kerem kitabi aldi.                                 کرم آن کتاب(معرفه) را خرید.

حالت مفعولی مستقیم

حالت مفعولی مسقیم در زبان ترکی استانبولی دارای پسوند i- می­باشد. معرفه کردن سامی در زبان ترکی، از جمله با اهمیت ترین کاربردهای این حالت است. برای مثال:

Seni seviyorum.                                     دوستت دارم.

نکته:

در زبان ترکی استانبولی سه ضمیر اشاره وجود دارد. Bu (این)، Su (آن)، o (آن). اگر یکی از ضمایر ذکر شده، در جمله ای مفعول بودند، باید در حالت مفعولی ظاهر گردند. برای مثال:

Bunu aldim. (Bu+(n)u).                        آن را خریدم.

ضمایر اشاره در حالت مفعولی مستقیم و مفعولی غیر مستقیم

گفتنی است که ضمیر اشاره Su حد فاصل بین دور و نزدیک می­باشد.

مضاف و مضاف الیه

در زبان ترکی این حالت غالبا نشان دهنده رابطه بین مالک یک چیز و آن چیز است. برای مثال عبارت Onun kitabi به معنای کتاب او می­باشد. به عنوان نکته ای در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی قابل ذکر است که اگر حرف آخر واژه ای صدادار باشد، به این دلیل که دو حرف صدا دار به دنبال هم نمی آیند، حرف  n میانجی بین آن­ها قرار می­گیرد. برای مثال:

Leyla”nin kitabi                                 کتاب لیلا

حالت مفعولی غیر مستقیم

افعالی وجود دارند که علاوه بر مفعول مستقیم، نیازمند مفعول غیر مستقیم نیز هستند. فعل دادن یکی از این افعال می­باشد.

پسوندی که به موجب حالت مفعولی غیر مستقیم به فعل افزوده می­شود، نقش حرف اضافه “به” را دارد. برای مثال:

Eve gidiyorum.                                    به خانه می­روم.

حالت مکانی

این حالت معادل حرف اضافه “در” در زبان فارسی می­باشد که در زبان ترکی با پسوند de/da نشان داده می­شود. برای مثال:

Te kafed olurum.                               ساعت ۴ در کافه خواهم بود.

حالت مفعول 

حالت مفعول به با استفاده از حرف اضافه ” از”  نمایش داده می­شود. حالت مفعول به، جهت اشاره فعل را تعیین کرده و در پاسخ به سوال هایی از قبیل “از کجا” و “از کی” استفاده می­شود. برای مثال:

Marketten geliyor.                               از مغازه می آید.

ضمایر شخصی در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی

ضمیر فاعلی

ضمیر فاعلی کلمه ای است که به جای اسم فاعل در جمله جایگذاری می­شود. من، تو، او، ما، شما و آن­ها، ضمایر فاعلی موجود در زبان فارسی می­باشند. ضمایر فاعلی موجود در زبان ترکی استانبولی در جدول زیر آمده اند:

نکته:

قرار گرفتن پسوند در انتهای فعل در زبان ترکی موجب می­شود که افعال به تنهایی بازگوکننده شخص و نیز مفرد و جمع بودن خود باشند.

گفتنی است که به منظور احترام به یک فرد، از ضمیر siz برای خطاب وی استفاده می­ کنند.

ضمیر مفعولی

این دسته از ضمایر، جانین مفعول در جمله می­شوند. ضمایر مفعولی در زبان فارسی معادل نداشته و ما ضمیرهای مفعولی مورد نیازمان را با افزودن حروف اضافه ای نظیر “را” و “به”، به ضمیرهایی مانند من، تو، او و… می­سازیم.

“برای او” نمونه ای از ضمایر مفعولی مورد استفاده در زبان فارسی  می­باشد. این دسته از ضمیرها را با اضافه کردن پسوند مفعولی به ضمایر فاعلی، می­سازند. پسوند های مفعولی موجود در زبان ترکی دارای معنای “به” و “را” می­باشند. این دسته از ضمایر را در جدول زیر مشاهده می­کنید:

ضمایر در حالت مکانی

این حالت که در جمله های مقایسه ای و مفعول به کاربرد دارد، در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی، با افزودن پسوند “از” به ضمیر ساخته می­شود. به جدول زیر دقت کنید:

ضمایر ملکی

دو نوع ضمیر ملکی وجود دارد که شامل ضمایر ملکی شخصی که بر انسان دلالت داشته و ضمایر ملکی اشاره ای که برای غیر انسان به کار می­رود، است.

ضمیر ملکی شخصی

این ضمایر فقط در مورد انسان به کار رفته و قبل از اسم قرار می­گیرند. اسامی قرار گرفته پس از این ضمایر لزوما باید پسوند ملکی بگیرند. جدولی که در ادامه آمده است به معرفی ضمایر ملکی و پسوندهایشان در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی می­پردازد.

نکته۱) پسوند متصل شده به اسامی، خود بیانگر مالکیت می­باشد. به همین دلیل امکان حذف ضمیر ملکی در صورت قرارگرفتن پسوند ملکی در دامه اسم، میسر است.

نکته۲) در صورتی که اسم مورد استفاده با حروف صدا دار به پایان برسد، پسوند ملکی قرار گرفته پس از آن، بدون حرف صدا دار استفاده می­شود. زیرا  امکان قرار گیری دو حرف صدا دار به دنبال یکدیگر میسر نمی ­باشد.

نکته۳) در صورت مختوم شدن اسم مورد نظر به حروف صدا دار، در صورتی که پسوند ملکی مورد استفاده در انتهای اسم نیز به حرف صدا دار ختم شود و از آن جا که امکان قرار گیری دو حرف صدا دار به دنبال یکدیگر، فراهم نیست، پسوند ملکی ضمیر سوم شخص مفرد که –i است، به –si تبدیل می­شود تا بدین صورت بین دو حرف صدا دار متوالی فاصله بیفتد.

نکته۴) بر اساس اصل تطابق آوایی، پسوندهای ملکی در چند حالت مختلف، تقسیم بندی می­شوند.

بر اساس اصل تطابق آوایی در زبان ترکی استانبولی، کلماتی که دارای حرف آخر صدا دار هستند، ابتدای پسوندهایشان با توجه به حرف آخر کلمه تغییر می­یابد. در جدول زیر ضمایر ملکی و پسوندهایشان در قالب مثال هایی آورده شده اند:

ضمیر ملکی اشاره ای

ضمایر ملکی اشاره ای برای غیر انسان و اشیا کاربرد دارند. این ضمایر قبل از اسم قرار گرفته و پسوندی که پس از آن ها قرار می­گیرد، در اسم های مفرد –i و برای اسامی جمع –leri می­باشد. به جدول زیر دقت نمائید:

افعال در زبان ترکی استانبولی

فعل های موجود در زبان ترکی استانبولی، ویژگی های متفاوتی در مقایسه با افعال زبان فارسی دارند. در ادامه با ساختار این افعال آشنا می­شویم:

مصدر

مصدر در زبان فارسی با افزودن –ن به ریشه به دست می­آید. مثلا خوردن. مصدر با اضافه کردن پسوند mak/-mek – به فعل، ساخته می­شود. برای مثال:

Uyu + mak = Uyumak                      خوابیدن

درزبان ترکی استانبولی حالت مصدری فعل بدون افزودن پسوند، نشان دهنده حالت امری آن نیز هست. حذف پسوند –mek/-mak از انتهای مصدر فعل موجب ایجاد فعل امری مثبت و حذف –k از آخر آن، موجب ایجاد فعل امری منفی می­گردد. برای مثال:

Gelmek                                                 آمدن

Gel                                                     بیا

Gelme                                                    نیا

منفی کردن افعال

با افزودن پسوند –me/-ma به ریشه فعل، می­توان فعل منفی ساخت. برای مثال:

Yorul + ma = mak =                              خسته نشدن

سوالی کردن افعال در اصول گرامری زبان ترکی استانبولی

سوالی کردن جملات در زبان ترکی استانبولی، روش های گوناگونی دارد. سوالی کردن دارای دو حالت سوالی کردن مثبت و سوالی کردن منفی می­باشد. سوالی کردن مثبت به صورت پرسش ” من … هستم؟” و سوالی کردن منفی به صورت سوال ” من … نیستم؟” م